El sanatları, gelir elde etme, işsizliğe çözüm bulma, gelenek ve görenekleri ayakta tutma, hediyelik ve turistik eşya yapma, boş zaman değerlendirme gibi pek çok özelliğin yanında rehabilite etme amacıyla da yapılmaktadır. Özellikle rehabilite amacıyla yapılan el sanatları yaşlı, engelli, tutuklu ve hükümlü kişiler için de boş zaman değerlendirme uğraşı haline gelmektedir.
[Dr. Ayşem Yanar]
El sanatlarının basit araç ve gereçlerle yapılabilmesi ve yapılırken özel bir mekâna ihtiyaç duymaması gibi özellikleri nedeniyle aralarında Adalet Bakanlığının da bulunduğu bazı kurum ve kuruluşlar tarafından ilgilenilmektedirler. Yalnızca cezaevinde yapıldığı bilinen boncuk işi, “cezaevi el sanatı”, “hapishane işi”, “cezaevi işi” olarak da anılmaktadır. Cezaevi ile bir ilişkisi ya da bir yakını olanlar bu el sanatını tanımakta ve bu el sanatı ile yapılmış bir ürüne sahip olmaktadırlar. Ancak geleneksel hale gelmiş bu el sanatına duyulan ilginin giderek azaldığı ve dolayısıyla kaybolmaya yüz tuttuğu bilinmektedir.
Cezaevlerinde yapılmakta oldan bu el sanatı hakkında fazla çalışma bulunmamaktadır. Yapılan çalışmalar incelendiğinde Kurt (2011) tarafından yürütülen çalışmada Ankara Ceza ve Tevkifevi’nde tutuklu ve hükümlülerin kullandığı boncuk işi teknikleri ve ürün çeşitlerini incelendiği ” belirlenmiştir. Ayrıca Yanar, Erdoğan, Kayabaşı ve Söylemezoğlu tarafından 01- 31 Mart 2012 tarihleri arasında Adalet Bakanlığı Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğü Ankara 1 ve 2 Nolu L Tipi Kapalı Ceza İnfaz Kurumları’nda el sanatlarında kullanılan geleneksel motifler ve anlamları, renk bilgisi, yeni tasarım ürünler için ürün çeşitlendirilmesi başlıklı üç seminer hazırlanmıştır. Sunumlar üç farklı günde ve iki cezaevinde de powerpoint yardımı ile gerçekleştirilmiştir.
51 gönüllü tutuklu
Yeni tasarım ürünler için Ankara’da ev dekorasyonu, hediyelik eşya mağazalarında bulunan ve boncuk işine uygun ürünler belirlenmiş ve fotoğrafları çekilmiştir. Ayrıca internet (sanal) ortamından da yararlanılmıştır. Diğer el sanatlarıyla uğraşan tutuklu ve hükümlülerin isteği üzerine takı tasarımı için takı örnekleri ve ahşap boyama yapanlar için yine örnek ürünler Powerpoint şeklinde tutuklu ve hükümlülere gösterilmiştir. Sunumlar sırasında el sanatları öğretmenleri, tutuklu ve hükümlüler ile karşılıklı görüşmeler yapılmıştır. Ankara 1 ve 2 nolu L tipi kapalı ceza infaz kurumlarında bulunan toplamda 51 gönüllü tutuklu ve hükümlü karşılıklı görüşmeye katılmıştır.
Seminerler boncuk işi ile uğraşan hükümlü ve tutuklular için hazırlanmış ise de konuların diğer el sanatları ile uğraşanlar için de faydalı olacağı düşünülerek el sanatları ile ilgilenen gönüllü hükümlü ve tutuklulara sunulmuştur. Geleneksel bazı Anadolu motifleri milimetrik kağıda aktarılarak deseni rahat uygulayabilecekleri desenler oluşturulmuş, desen kağıtları, boncuk işi ile uğraşan tutuklu ve hükümlülere dosya şeklinde verilmiş, ayrıca yeni boncuk işi ürün tasarımları için önerilerde bulunulmuştur.
Erkek tutuklular boncuk işi yapıyor
Oyalama ve stres azaltma amacı ile mahkûmlara öğretilen boncuk işi, ya sipariş yoluyla ya da mahkûmların kendi isteklerine göre üretilmektedir. Şişe kılıfları, tespih, kuş, gül, anahtarlık, cüzdan, duvar saati ve bileklikler cezaevi işine örnek ürünlerdir (Adar 1996). Cezaevlerinde el sanatları kapsamında yürütülmekte olan bocuk işi genellikle erkek tutuklu ve hükümlüler tarafından yapılmaktadır.
Tutuklu ve hükümlülerin cezaevinde malzeme temini, ürün satımı, gelir elde etme konularında bazı olumsuzluklar yaşamaları yeni ürün geliştirme konusunda girişimde bulunmalarını kısmen de olsa engellediği görülmektedir. Tutuklu ve hükümlüler özellikle boncuk işi yapımında siparişe dayalı olarak üretim yapmayı tercih etmektedirler. Bu nedenle yeni ürün tasarımı konusunda boncuk işi yapanlar çekimser kalmaktadır. Çünkü atölye saatlerinin az olması koğuş içinde güvenlik sebebiyle boncuk işinin devam ettirilememesi dolayısıyla kısıtlı zamanda çok sayıda ürün yapılamaması bilinen ürünlerin sürdürülmesine neden olmaktadır.
Son yıllarda boncuk işinin yerini yeni sanatlar almaya başladı
Daha önceleri birçok cezaevinde boncuk işi yapılırken günümüzde az sayıda cezaevinde yapıldığı bilinmektedir. Geleneksel cezaevi el sanatlarından olan boncuk işinin yok olmaması sağlanmalıdır. Şu anda mevcut yapılmakta olan boncuk işi ürünlerin genel olarak konuları futbol takımlarının sembolü ve renkleridir. Çoğunlukla sipariş üzere çalıştıklarından bu konuda ürün talebi almakta oldukları görülmektedir. Oysaki bu ürünlerin yanı sıra değişik geleneksel motif ve birbiriyle uyumlu renklerdeki boncukların kullanımı sonucunda oluşturulacak ürünlerin yapımı sağlanırsa daha fazla gelir elde edebilirler. Tutuklu ve hükümlüler yeni ürün tasarımında istekli davranmamakta ve eski ürünlerin yapımını devam ettirmektedirler.
Boncuk işi ile uğraşanların geleneksel motif ve yeni ürün tasarımına istekli davranmaması sebebiyle bu motif ve tasarımların diğer el sanatları ürünlerinde uygulanması için eğitim verilen kişi kapasitesi genişletilmiştir. Özellikle ahşap boyama yapan tutuklu ve hükümlülerin geleneksel motifleri ahşap tepsi, ahşap kutu ve çerçevelerde kullandıkları görülmüştür.
