Öfkenin sebebini anlamak, onu kontrol etmeniz için neler yapabileceğiniz hakkında fikir sahibi olmanızı sağlar.
Anne, baba ve iki kardeşin olduğu bir aile, markette alışveriş yapmaktadır. Çocuklardan büyüğü, reyondan aldığı oyuncağın kendisinin olması için sabırsızlanmaktadır. Anne ise oyuncağı şu anda alamayacaklarını, götürüp yerine koyması gerektiğini söyler. Çocuk, bir anda hırçınlaşır, öfkeyle ağlamaya başlar. Bir yandan da “Ne olur alalım!” diye sesini yükselterek bağırmaktadır. Birkaç defa daha tekrar etse de anneden aynı cevabı alır. “Hayır, şu anda oyuncak alamayız.” Çocuk bir anda öfkelendiği gibi bir anda da sakinleşir. Bu ani duygu değişimi karşısında anne de baba da şaşkınlığa uğrarlar.
Aynı günün akşamında yine aynı çocuk, küçük kardeşinin elindeki arabayı çekmesiyle bir anda hırçınlaşır. Arabanın elinden alınması karşısında öfkelenmiştir. Öfkeyle kardeşini ittirir. Bir yandan da bağırmaya başlar. Anne, kardeşinin küçük olduğunu söyleyerek, çocuğunun sakin olmasını istese de, çocuk sakinleşecek gibi değildir. “Oyun oynayamadım!” diye bağırarak odasına gider. Öfkesinin geçmediği, sesinden bellidir. Sakinleşmesi için bir süre vakit geçmelidir. Anne, markette bir anda sakinleşen çocuğun, evde daha uzun süre öfkeli kalmasına anlam veremez.
Öfkenin sebebini bilmenin önemi
İnsanı öfkelendiren şey nedir? Çocuğun yaşadığı durumun açıklaması, bu sorunun cevabı olabilir. Bir çocuğun neden öfkelendiğini anlamak, sakinleşme süresinin ne kadar olacağını tahmin etmeyi kolaylaştırır. Aynı zamanda öfkenin sebebini anlamak, onun kontrol edilmesi için neler yapabileceğiniz hakkında fikir sahibi olmanızı da sağlar.
- Çocuğun, istedikleri karşısında engellenmesi,
- Kendilerini ifade edememe,
- Eşyasını paylaşmak istememesi,
- İstemediği durumlara maruz kalması,
- Dışlanmaya benzer hayal kırıklığı yaşaması,
Yukarıdaki gibi durumlar, öfkeye sebep olabilir. Bunun yanında çocuğun biyolojik yapısı ve çevreden öğrendikleri, öfke duygusunun yaşanma şeklini, sıklığını ve öfkenin boyutunu etkiler.
Çocuk öfkeyi öğrenir mi? Evet, öğrenme kuramlarına göre aile ve çevre faktörü, çocuğun öfkeyi öğrenmesini sağlar. Anne babanın sürekli öfkeli kişiler olması (babanın/annenin problemler karşısında öfkelenmeleri), çocuğun öfkesinin ödüllendirilmesi (öfkelendiğinde istediğini elde etme durumu) gibi durumlar, çocuğu öfkeli biri haline getirir.
Bakış açıları
Bilişsel açıdan öfkeye bakıldığında, çocuğun şayet önceden ailesinden, çevresinden öfkeyi öğrendi ise bu, destekleyici nitelikte onun öfkesini artırır. Çocuğun istediğini elde etmeme durumunu kendine bir saldırı olarak algılamak, insanların kötü olduğunu düşünmek gibi algıları, öfkenin fazla olmasına sebep olur.
Biyolojik yaklaşım açısından bakıldığında öfke, vücudun biyolojisi ile beynin yapısı ve gelişimiyle ilişkilendirilmektedir. Buna göre her insan dünyaya geldiğinde öfkelenme potansiyeline sahiptir. Biyolojik olarak öfke duygusuyla dünyaya gelen insan, çevreden öğrendikleri ile az ya da çok öfkeli, öfkesini kontrol eden/edemeyen biri haline gelir.
Pediatrist Dr. Daniel J. Siegel kitabında, beynin yapısı ve öfke arasındaki ilişkiye değinir. Buna göre öfkenin beyinde oluştuğu yere göre iki çeşit öfkeden söz edilir. Öfke, beynin alt ya da üst kısmında oluşabilir. Öfkenin vücuda etkisi, kontrol edilmesi gibi durumlar, öfkenin oluştuğu yere göre değişiklik gösterir. Bu iki durum, stratejik öfke ve gerçek öfke diye isimlendirilir.
Stratejik öfke
Birinci öfke türü, stratejik öfkedir. Stratejik öfke, beynin üst kısmında meydana gelir. Beynin üst kısmı mantık, düşünce, karar verme gibi becerilerin oluştuğu kısımdır. Bu bakımdan stratejik öfke, bir amaç doğrultusunda ve mantık çerçevesinde oluşur. Karar verme ve mantıklı düşünme becerisi halen devrede olduğu için yıkıcı etkilerle sonuçlanmaz.
Markette istediği oyuncağın alınması için öfkeli davranışlar sergileyen çocuğun hali, stratejik öfkeye örnektir. Çocuk, oyuncağı elde etme amacı doğrultusunda, verdiği karar icabı öfkeli davranmaktadır. Stratejik öfke bir bakıma “öfkeliymiş gibi” davranma halidir. Çocuğun hedefine ulaşamayacağını anladığı anda bir anda sakinleşmesinin sebebi budur.
Gerçek öfke
İkinci öfke, normal veya gerçek öfkedir. Beynin alt kısmı, duyguların oluştuğu yerdir ve gerçek öfke de burada oluşur. Alt beynin devrede olduğu aşırı mutluluk veya üzüntü, öfke gibi duyguların yaşandığı anlarda üst beyin pasif durumdadır. Bu sebeple konuşmanın, mantığı devreye sokmanın faydası olmaz; öfke duygusu, kontrolü ele geçirir.
Elinden alınan oyuncak sebebiyle öfkelenen, kardeşine vuran çocuğun durumu gerçek öfkedir. Çocuk, normalde kardeşini ittirmemesi gerektiğinin farkındadır. Ancak alt beynin devreye girmesiyle çocuk mantıklı düşünmekten uzaklaşmıştır. Bu esnada çocukla konuşmak, yaptığının doğru olmadığını anlatmak faydasız olacaktır.
Anlamak ve yönetmek…
Çocuğun öfke kontrol becerisini geliştirmek için yapacağınız şeylerden ilki, öfkeyi anlamaktır. Çocuğun öfkesinin sebebi nedir? Hangi öfke türünü yaşamaktadır? Eğer, stratejik öfkeyle karşı karşıya kaldıysanız, çocuğunuzla konuşmak etkili olur. İstediği şeyin olmama sebebi hakkında açıklama yapabilir, durum hakkında konuşabilirsiniz. Bunları yaparken tutarlı ve net olmanız, işinizi kolaylaştırır.
Marketten oyuncaksız çıkmak istemeyen çocukla durum hakkında konuşabilirsiniz: Şu an paramız yok. O oyuncağa ihtiyacın yok, gibi. Çocuğun ısrarı karşısında annenin net tavrı, çocuğun bir anda sakinleşmesini sağlamıştır.
Çocuk gerçekten öfkelenmişse, öfke kontrolünü sağlamak için hızlı bir şekilde üst beynin devreye girmesi gerekir. İttirmek, vurmak gibi davranışlar, öfkeyi daha da artırır. Böyle bir durumda yaptığının yanlış olduğunu söylemek, çocuğa bağırmak gibi şeylerin tesiri olmayacaktır. Bunun yerine sarılmak, çocuğu anlamaya çalışmak ve ardından onunla konuşmak gerekir. Durup düşünmek, birden ona kadar saymak, ortam değiştirmek, dikkatini başka noktaya çekmek gibi yöntemlerle çocuğun sakinleşmesini sağlamak, böylece üst beynin aktif duruma geçmesini temin etmek gerekir.
Bir amaç doğrultusunda ve mantık çerçevesinde ise o öfke, stratejik öfkedir. Böyle durumlarda çocuklar, öfkeliymiş gibi davranır.
Kaynaklar
BRYSON Tıne Payne ve SIEGEL Daniel J., Bütün Beyinli Çocuk, Diyojen Yayıncılık, İstanbul 2020. Çeviren: Handan Ünlü Haktanır
