Karabasan mı, İzole Uyku Felci mi?

Bir gece gözlerinizi açtığınız fakat kımıldayamadığınız oldu mu? Üzerinizde dolaşan bir gölgenin varlığını hissettiniz. Çığlık attınız, garip sesler duymaya başladınız. Adeta ölmüşsünüz de etrafı seyrediyormuşsunuz gibi hissettiren uzunca bir iki dakikadan sonra hareket etmenizle, bu durumun sona erdiğini fark ediyorsunuz.

Hepimiz küçükken korku hikayeleri dinlemişizdir. Sözel kültürümüz gulyabaniler, albastılar, periler, karabasanlar vs. efsanelerle doludur. Ancak karabasanın bir hususiyeti vardır. Çünkü onu ömrümüzde –gençliğimizde daha çok- en az bir defa tecrübe etmişizdir.

Karabasan, dehşetli ve korkunç bir haldir. Gecenin karanlığında uyanmak, bir varlığın göğse bastırması, yatağın gıcırtısı, çığlık sesleri ve kımıldayamamak… Uykusuz kalanlar, günü kötü geçenler, yastığının altına metal cisim koyanlar ve uyumaya korkanlar, bu halin mağdurlarıdır.

İnsanoğlu anlam veremediği olaylara hep bir açıklama getirmeye çalışır. Karabasan da her toplumda benzer biçimlerde tecrübe edilmesine rağmen, farklı şekillerde yorumlanmıştır. Bu yorumlamalardan veya manevî tarafından ziyade, konuyu bilim perspektifinden ele alalım.

Tıpta “İzole Uyku Felci” ve Rem Uykusu

Halk arasında “Karabasan” diye tabir edilen bu olay, tıp literatüründe “izole uyku felci” olarak adlandırılır. Peki, neden böyle korkutucu bir durumu yaşıyoruz?

İzole uyku felci, uykuya dalarken veya uyanırken ortaya çıkan, istem dışı, anormal durumlardan biridir. Genelde REM uykusu esnasında meydana gelir. Uyku ile uyanıklık arasında gerçekleşen bu durumu daha iyi anlayabilmek için, REM uykusunu bir hatırlayalım.

Uykumuz ortalama 90 dakikalık döngülerden oluşur. REM, bu döngünün son evresidir. REM “Rapid Eye Movement” Türkçede “hızlı göz hareketi” manasına gelir. Çünkü bu evrede gözler, göz kapağının ardında sağa sola hızla hareket ederler. Uykunun en derin halidir ve rüyaların büyük çoğunluğu bu evrede görülür.

REM evresinde, kalp, akciğer gibi hayatî öneme sahip kaslar harici vücut, kısmi bir felç halini deneyimlemektedir. Bu evrede uyanmanız veya birini uyandırmanız, oldukça güçtür.

Vücutta felç halinin yaşanmasının sebebi, rüyada gördüklerimize gerçek hayatta tepki vermemizin engellenmesidir. Tam bu noktada aklınıza uyurgezerlik ve gece sayıklamalarının nasıl mümkün olduğuna dair bir soru takılabilir. Uyurgezerlik ve gece sayıklamaları, REM evresinde değil, Non-REM uykusunun son evresinde gerçekleşmektedir. Peki, eğer REM uykusunda uyanmayı (bilinçlenmeyi) başarırsak ne olur?

Bu konuyu yazmaya karar verdiğim gün, çevremdekilerle karabasan deneyimleri hakkında konuşuyordum. O günün gecesinde, aynı durumu ben de yaşadım (saat gece 2 gibiydi). O esnada sırtüstü, kafam kolumun üzerinde yatıyordum. Kolum, kafamın altında katlanmış şekilde, parmaklarımı yatağın kenarından tutuyor vaziyette görüyordum. Sabırsızlıkla hareket edebileceğim vakti bekliyordum.

Karabasan geldiğinde

REM evresinde uyandığınızda, ilk etapta hareket edemediğinizi fark edersiniz. Daha önce bu olayın korkunçluğuyla ilgili hikayeler dinlediyseniz ve bu durumu ilk defa yaşıyorsanız; haliyle siz de korkuya kapılırsınız. Derin bir soluk alamadığınız ve hareket etme isteğinizi gerçekleştiremediğinizden dolayı, bir şeyin size engel olduğunu düşünürsünüz.

Bazı kimseler, bu halde halüsinasyonlar görmeye ve duymaya başlar. Bu durumu da beynin, gerçekle hayali ayırt edememesi sonucu bir kâbusun eşlik etmesi takip edebilir. Bunun da duruma atfedilen korku imgelerinin varlığı veya beynin o anki herhangi bir şeyi tehlikeli algılama yatkınlığından kaynaklandığı düşünülebilir.

Farklı Kültürel Yorumlamalar

Kültürümüzde, bu esnada bir gölgenin varlığından bahsedilir. Çin’de hayaletlerin, insanları rahatsız ettiğine dair inançlar vardır. Amerikalılarsa o esnada uzaylılar tarafından alıkonulmaya çalışıldıklarını düşünür. Farklı kültürlerde farklı halüsinasyonların görülmesinin, o an görmeyi beklediğimiz şeyin, beynimiz tarafından bize gösterilmesinden veya herhangi bir nesneyi gecenin karanlığında ona benzetmemizden kaynaklandığı söylenebilir.

Farklı kültürlerde konuyla alakalı farklı kelimelerden türetilmiş ifadelere rastlıyoruz:

Japonya: “Demir halat ile bağlanmak.”

Meksika: “Üzerime tırmanmış ölü beden.”

Britanya: “Askıya alınmak.”

Endonezya: “Ruhlar tarafından bastırılmak.”

Çin: “Hayalet baskısı.”

Uykunun Evreleri

Uyku, 2 kısım ve 4 evreden oluşan, ortalama 90 dakikalık bir döngü şeklindedir. 3’ü NON-REM uykusu iken 4. yani son evre REM uykusudur. (Bazı kaynaklar NON-REM uykusunu 4 evre olarak ele alır.)  

Kimler daha çok bu durumu yaşıyor?

Toplumun %40’ı izole uyku felcini (karabasan) en az 1 kere yaşıyor, %5 ila %7’si ise 1 kereden fazla yaşıyor. 10-25 yaş aralığı, görülme sıklığının en fazla olduğu aralıktır. İzole uyku felcinin kesin nedeni bilinmemekle birlikte araştırmacılar, bu durumu tetiklemede birden çok faktörün rol oynadığına inanıyor. Bu durumu kimler daha çok yaşıyor:

• Yüzüstü ve sırtüstü uyuyanlar

• Narkolepsi (kronik uyku bozukluğu) hastaları

• Hayat tarzında ani değişiklikler yaşayanlar

• Uzun süreli depresyon veya kaygı yaşayanlar

• Stresli hayat döngüsüne sahip olanlar

• Uyku problemleri yaşayanlar

• Alkol tüketenler

Sonuç

İzole uyku felcinin temel iki tetikleyicisinin; stres (anksiyete, depresyon) ve uyku hijyeni problemleri olduğunu söyleyebiliriz. Ancak bu durumu sürekli yaşıyorsanız, ilgili sağlık birimlerinden (psikiyatr, psikoloji, uyku bozuklukları merkezleri) yardım almayı ihmal etmeyin. Çünkü izole uyku felci, herhangi bir rahatsızlığınızın belirtisi de olabilir. Şimdiye kadar yaşamadınız veya nadir yaşıyorsanız; sabırlı bir şekilde zamanın geçmesini bekleyin.

“Boğucu kâbus ki uyuyan, uyku esnasında tahayyül eder ki üzerine bir ağır nesne düşüp, onu hareketten menedip, nefsini daraltır; bu boğucu kâbus, buharı ayrıştıran uyanıklık ve hareketinin yokluğu sırasında kanın ya balgamın veya sevdanın buharı, dimağa çıkmasından ortaya çıkar.” Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri, Marifetnâme eserinde karabasandan böyle bahsediyor.

Kaynakça;

• Oltmanns, T., Martın M., Neale J., Davıson G.  (2018), Anormal Psikolojide Vaka Çalışmaları, Nobel.

• http://www.khanacademy.org.tr/sosyal-bilimler-ve-sanat/psikoloji/42

• https://ortapia.com/ruyalar-karabasanlar-ve-beyin-dalgalari/