Anadolu’nun Estetik Sanatı: Bergama Halısı

Bergama’nın rengi, tadı, kokusu ve sertliği ile kendine has fıstığı, dünyaya nam salmış granitinin yanında Bergama Halısı da coğrafi işareti tescillenmiş bir kültür mahsulü. Sadece bu bölgede üretilen halı ve kilimlere yıllarını veren İsmail Birol anlatıyor…

[ Röportaj: Abdurrahim Karagöl ] [ Fotoğraf: Ahmet Apaydın ]

Bergama tarzı halı bölgede ilk nasıl dokunuyor?

Kozak’ta, Bergama’nın kuzeyinden, Çanakkale’ye kadar uzanan bölgede “Bergama Yörükleri” yaşıyor ve bu bölgede üretilen halılara “Bergama tarzı halı” deniyor. Bergama tarzı halılar coğrafi işareti alınmış ürünlerdir.

Bu halıları diğerlerinden ayıran özellik nedir?

Yüzyıllardır süregelen halı ve kilim kültürünün bölgelere has özellikleri çok küçük farklılıklarla anlaşılabilir. Mesela, “madalyon” deseni Konya halılarında, Niğde halılarında, neredeyse bütün Orta Anadolu halılarında vardır. Ancak bunun hangi yöreye ait olduğu “madalyon” desenindeki ufak nüanslardan anlaşılabilir. Bergama halıları da bunun gibi, kendine has özellikler barındırır. Bu özelliklerin en ilginç olanı ise Alman ressam Holbein’ın resimlerinde kullandığı renk ve desenlerin Bergama halılarında da kullanılmasıdır.

Bu renk ve desen ahengini ön plana çıkaran Osmanlı Devleti, Bergama halılarından bir seri üretmiş. Bunun adına da “Holbein Tarzı Bergama Halısı” denmiş. Bu halılar Osmanlı’da ve dünyada çok ciddi bir rağbet görmüş. Alman ressamla bu etkileşimi sağlayan ise Yörüklerin sürekli yer değiştiren bir yapıya sahip olmalarıdır.

Ressam Holbein ile olan etkileşim bölgenin üretim kültürünü değiştiriyor yani.

Alman bir ressamın eserlerini Ege’de yaşatmak başka türlü pek de mümkün olmazdı. Ve eğer bu denli farklı bir etkileşim olmasaydı Bergama Halısı’nın bir değeri kalmazdı. Yine bunun gibi Bergama’nın kuzeyinde ve güney doğusunda üretilen halı ve kilimler, Kazakistan’ın Karaçov halılarına neredeyse birebir benziyor. Çok ufak farklılıklar göstermelerinin yanı sıra motifleri ve renkler neredeyse Kazakistan’dakiyle aynı kalmış. Muhtemeldir ki bu bölgeye yerleştirilen Yörükler, Kazakistan Türkleri olduğundan geldikleri yerin kültürünü yaşatmışlar ve yaşatmaktadırlar.

Yağcı Bedir dokumaları deniyor. Yağcı Bedirler kimdir?

Yağcı Bedir dokuması bölgenin önemli işlerinden biridir. Bu isim de bölgeye yerleştirilen ve yay ustası olan Türkmenlerden gelmektedir. Yani aslı “yağcı” değil “yaycı”dır. Bölgeye yerleşen Yaycı Bedirler’in dokumalarını motiflerde bulunan yay ve oktan ayırt etmek mümkündür. Kendilerine has renk ve motifleri vardır.

“Kız Bergama” da denilen bu dokumalar, yöre halkındaki kızların evlilik çağına geldiklerini ifade edebilmek için dokudukları halılardan müteşekkil eserlerdir. Evlilik çağına giren bir kız bu halılardan dokumaya başlar ve anne babası da bunu görerek kızlarının evlilik için hazır olduğunu anlarlar. Bu zarif gelenek bugün çok orijinal ve her biri birbirinden değerli eserlerin ortaya çıkmasına vesile olmuştur.

Dokumacılık aynı zamanda Anadolu insanının bir çeşit kendini ifade etme şekli miydi?

Hem kendini ifade etme, hem de duygu ve düşüncelerini dış dünyayla paylaşma adına dokumacılık önemli bir yöntemdi. Halı ve kilimler Türk kültürünün dışarı yansıyan en büyük eserleridir. Tıpkı ünlü ressamlar ve onların sanatları gibi Anadolu kilimleri ve halıları da birer sanat eseridir. Avrupalı bir ressam, örneğin Van Gogh, Anadolu’da doğmuş olsaydı, tuvallere resimler değil halıya motifler dokuyarak duygularını ifade edecek, bu şekilde sanatını icra edecekti.

Peki, bu halıların tamamı birbirinden farklı mı? Bir halıyı tanımanın, ayırt etmenin yolları nelerdir?

Anadolu’daki her halı yüzyıllardır süregelen bir kültürü devam ettirse de aslında hiçbiri birbirinin aynı değildir. Tıpkı insanlardaki parmak izi gibi, tıpkı bir imza gibi her halı dokuyucusu halıya kendine ait bir şeyler katmıştır. Bu sayede sürekli üzerine koyarak ilerleyen bir kültür ortaya çıkmıştır. Aynı zamanda, halıların bir yöreye aidiyetiyle ilgili enteresan imgelere rastlamak da kaçınılmazdır. Örneğin Kozak bölgesindeki halıların baş kısımlarında muskaya benzeyen küçük işaretler bulunmuştur. Bu işaretler de halıyı dokuyan soyun imzası niteliği taşımaktadır.

Bu işaret koyma geleneği sadece halılarda rastladığımız bir özellik değil. Çuvallar ve kilimlere kadar birçok ürüne ufak nişanlar dokunurdu. Bu işaretler, kimsenin malının karışmamasını sağlayacak naif bir gelenek olarak göze çarpmaktadır. Bu sayede örneğin buğdayını değirmene götüren bir çiftçi kendi çuvallarını yüzlerce çuval arasından çok kolay bir şekilde ayırt edebilmektedir. Yörüklerde bu nişan koyma işi renk tonlarıyla dahi yapılmaktaydı. Kullanılan renklerin koyuluğu veya açıklığı halının hangi Yörüğe ait olduğunu belli edecek kadar toplumsal bir işaret unsuru olmuştur.

Bergama tarzı dokumaların Dünya çapında şöhreti nedir?

Unesco’nun “Koruma Altına Aldığı Zanaatler” kategorisinde değerlendirilmeye alınan Bergama Halıları, bu özelliğiyle de çok farklı bir yere sahiptir. Dünya üzerinde halılarıyla nam salmış bir diğer ülke olan İran dahi bu listeye hiçbir şehriyle girememiştir. Bu da “Dünya’da halı, Bergama’dan sorulur.” demek gibi bir şeydir.

Halılara değer biçilmesi hangi kriterlere göre yapılmaktadır?

Bergama Halılarının değerini ortaya çıkaran en önemli özellik yaşıdır. Yani eski olması bir anlamda bir koleksiyonun parçası olması özelliğiyle fazlasıyla değer kazanır. Ancak, günümüzde bu denli eski eserlere rastlamak mümkün değil. Bunun dışında ebatları çok önemli bir unsurdur. Örneğin 4×4 metrelik halılar çok azdır. Yine 4×3 metrelik halılar da az bulunan türde halılardır. Bu tarz büyük halılar daha değerlidir. Bunun yanı sıra, desen ve renk uyumları da halıların değerini ortaya çıkaran özelliklerdir.

Günümüzde bu halılar nerelerde dokunuyor?

Bu halılar duvara çakılı tezgâhlarda dokunur. Birçok evde ve İŞKUR’un desteklediği yerlerde bu tarz tezgâhlar bulunuyor. Bergama Halıları sürekli devam eden ve üretimi devir daim halinde dokunan halılardır. Halen daha dokunmakta olan halı ve kilimler Bergama’da olduğu gibi neredeyse bütün Anadolu köylerinde bitmeyen bir gelenektir. Sanırım ayağımız yere bastıkça halı dokumaya da devam edeceğiz…